Table of Contents

मूलभूत हक्क – भाग ३ (Fundamental Rights Part 3)

Fundamental Rights Part 3 , मूलभूत हक्क – भाग ३ , UPSC notes in Marathi medium, कलम २१: जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचे संरक्षण ,कलम 21A: शिक्षणाचा अधिकार, कलम 22: अटक आणि अटकेपासून संरक्षण , कलम २३: मानव आणि श्रम कामगारांच्या सक्तीच्या वाहतुकीवर बंदी , कलम २४: कारखान्यांमध्ये मुलांना कामावर ठेवण्यास मनाई , कलम २५: विवेकाचे स्वातंत्र्य आणि मुक्त व्यवसाय, धर्माचा आचरण आणि प्रसार , कलम २६: धार्मिक व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचे स्वातंत्र्य, कलम २७: धर्माच्या प्रचारासाठी कर आकारणीचे स्वातंत्र्य, कलम २८: धार्मिक शिक्षणास उपस्थित राहण्याचे स्वातंत्र्य, कलम २९ : स्वतःची वेगळी भाषा, लिपी किंवा संस्कृती जतन करण्याचा अधिकार, कलम ३०: शैक्षणिक संस्थांचे व्यवस्थापन करणे

Article 21: Protection of life and personal liberty, Article 21A: Right to education, Article 22: Protection from arrest and detention, Article 23: Prohibition of forced traffic of human and labor workers, Article 24: Prohibition of employment of children in factories, Article 25: Freedom of conscience and free Business, Practice and Propagation of Religion, Article 26: Freedom to manage religious affairs, Article 27: Freedom from taxation for propagation of religion, Article 28: Freedom to attend religious education, Article 29: Right to preserve one’s own distinct language, script or culture, Article 30 : Right to administer Educational Institutions

Fundamental Rights Part 3 – कलम २१: जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचे संरक्षण

“कायद्याद्वारे स्थापित प्रक्रिया”
गोपालन प्रकरण: कायदेशीर कारवाई विरुद्ध हा अधिकार उपलब्ध नाही
मेनका गांधी प्रकरण: कलम २१ चा व्यापक अर्थ (न्याय, न्याय्य आणि वाजवी)
या अंतर्गत विविध अधिकार समाविष्ट आहेत:
सन्मानाने जगण्याचा अधिकार.
प्रदूषणमुक्त पाणी , हवा आणि धोकादायक उद्योगांपासून संरक्षणासह स्वच्छ व निरोगी वातावरणाचा अधिकार.
उपजीविकेचा अधिकार.
गोपनीयतेचा अधिकार.
आश्रयाचा अधिकार.
आरोग्याचा अधिकार.
14 वर्षांपर्यंत मोफत शिक्षणाचा अधिकार.
मोफत कायदेशीर मदत मिळण्याचा अधिकार.
एकांतवासाच्या विरोधात हक्क.
जलद चाचणीचा अधिकार.
हातकडी विरुद्धचा अधिकार
अमानुष वागणुकीविरुद्ध हक्क.
विलंबित अंमलबजावणी विरुद्ध अधिकार.
परदेश प्रवास करण्याचा अधिकार.
बंधपत्रित मजुरीच्या विरोधात हक्क.
कोठडीतील छळाच्या विरोधात हक्क.
आपत्कालीन वैद्यकीय मदतीचा अधिकार.
शासकीय रुग्णालयात वेळेवर वैद्यकीय उपचार मिळण्याचा अधिकार.
न्याय्य चाचणीचा अधिकार.
जीवनावश्यक वस्तू मिळण्याचा कैद्याचा हक्क.
महिलांना सभ्यतेने आणि सन्मानाने जगण्याचा अधिकार
सार्वजनिक फाशीच्या विरोधात हक्क.
सुनावणीचा अधिकार.
माहितीचा अधिकार.
प्रतिष्ठेचा अधिकार.
दोषसिद्धीच्या निर्णयावरून अपील करण्याचा अधिकार
सामाजिक सुरक्षा आणि कुटुंबाच्या संरक्षणाचा अधिकार
सामाजिक आणि आर्थिक न्याय आणि सक्षमीकरणाचा अधिकार
योग्य जीवन विमा पॉलिसीचा अधिकार
झोपण्याचा अधिकार
ध्वनी प्रदूषणाविरुद्ध अधिकार
विजेचा अधिकार

Fundamental Rights Part 3 – कलम २१A: शिक्षणाचा अधिकार

6-14 वयोगटातील सर्व मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण
86 व्या घटनादुरुस्ती कायद्याने हे कलम जोडण्यात आले

Fundamental Rights Part 3 – कलम २२: अटक आणि अटकेपासून संरक्षण

अटकेचे दोन प्रकार: दंडात्मक आणि प्रतिबंधात्मक
कलम 22 चा पहिला भाग
अटकेच्या कारणांची माहिती मिळण्याचा अधिकार
कायदेशीर वकीलाकडूनसल्ला घेण्याचा आणि बचावाचा अधिकार
24 तासांच्या आत न्यायदंडाधिकार्‍यासमोर हजर करण्याचा अधिकार
दंडाधिकाऱ्यांनी पुढील कारवाई न केल्यास 24 तासांनंतर सुटकेचा अधिकार
वरील प्रवाधाने गुन्हेगारी किंवा अर्ध-गुन्हेगारी स्वरूपाच्या कृत्यांना लागू होतात
प्रतिबंधात्मक अटकाव कायद्यांतर्गत ताब्यात घेतलेल्या व्यक्तीसाठी आणि परदेशी व्यक्तीसाठीही हे सुरक्षा उपाय उपलब्ध नाहीत
सल्लागार मंडळाने तशी शिफारस केल्याशिवाय एखाद्या व्यक्तीची नजरकैद तीन महिन्यांपेक्षा जास्त असू शकत नाही (बोर्डमध्ये उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांचा समावेश असतो)
प्रतिनिधित्वाची संधी दिली पाहिजे.

राज्यघटनेने संसद (केवळ संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार आणि भारताच्या सुरक्षेसाठी) आणि राज्य विधानमंडळांमध्ये प्रतिबंधात्मक अटकेच्या संदर्भात विधायक शक्तीचे विभाजन केले आहे.

Fundamental Rights Part 3 – शोषणाविरुद्ध हक्क

Fundamental Rights Part 3 – कलम २३: मानव आणि श्रम कामगारांच्या सक्तीच्या वाहतुकीवर बंदी

या कलमांतर्गत खाजगी व्यक्तींच्या कृतींपासूनदेखील संरक्षण प्रदान करण्यात आले आहे
आर्थिक कारणांमुळे उद्भवलेल्या सक्तीचा देखील यात समावेश होतो
अपवाद: अनिवार्य लष्करी सेवा

Fundamental Rights Part 3 – कलम २४: कारखान्यांमध्ये मुलांना कामावर ठेवण्यास मनाई

या कलमात निरुपद्रवी क्रियाकलापांमध्ये मुलांच्या रोजगारावर प्रतिबंध नाही
कमिशन फॉर प्रोटेक्शन ऑफ चाइल्ड हक्क कायदा, 2005 हा राष्ट्रीय आयोग आणि बाल हक्कांसाठी राज्य आयोगाची तरतूद करण्यासाठी लागू करण्यात आला.

Fundamental Rights Part 3 – धर्म स्वातंत्र्याचा अधिकार

Fundamental Rights Part 3 – कलम २५: विवेकाचे स्वातंत्र्य आणि मुक्त व्यवसाय, धर्माचा आचरण आणि प्रसार

जबरदस्तीने धर्मांतराला परवानगी नाही
नागरिक आणि गैर-नागरिकांसाठी उपलब्ध
विधी आणि प्रथा या दोन्हींचा समावेश होतो
हे व्यक्तींच्या अधिकारांची हमी देते
राज्य या धार्मिक संस्थांचे नियमन करू शकते
राज्य सामाजिक कल्याण आणि सुधारणा प्रदान करू शकते

Fundamental Rights Part 3 – कलम २६: धार्मिक व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचे स्वातंत्र्य

संस्था स्थापन करणे
त्याच्या धार्मिक गोष्टींचे व्यवस्थापन करणे
मालमत्तेची मालकी घेणे
अशा मालमत्तेचे व्यवस्थापन करणे
हे कलम धार्मिक संप्रदायांच्या अधिकारांची हमी देते
हे कलम मूलभूत हक्कांशी संबंधित इतर तरतुदींच्या अधीन नाहीत

धार्मिक संप्रदाय

समान विश्वास असलेल्या सामान्य लोकांचा समूह
सामान्य संघटना
वैशिष्ट्यपूर्ण नाव

Fundamental Rights Part 3 – कलम २७: धर्माच्या प्रचारासाठी कर आकारणीचे स्वातंत्र्य

हे शुल्क नाही तर कर आकारण्यास प्रतिबंधित करते

Fundamental Rights Part 3 – कलम २८: धार्मिक शिक्षणास उपस्थित राहण्याचे स्वातंत्र्य

राज्याच्या निधीचा वापर करून संस्था पूर्णपणे स्थापित करणे: प्रतिबंधित
राज्याद्वारे प्रशासित परंतु ट्रस्टद्वारे स्थापित संस्था: परवानगी
राज्याद्वारे मान्यताप्राप्त संस्था: ऐच्छिक
राज्याकडून मदत प्राप्त करणारी संस्था: ऐच्छिक

Fundamental Rights Part 3 – संस्कृती आणि शैक्षणिक अधिकार

Fundamental Rights Part 3 – कलम २९ : स्वतःची वेगळी भाषा, लिपी किंवा संस्कृती जतन करण्याचा अधिकार

शैक्षणिक संस्थांमध्ये भाषेच्या आधारावर कोणताही भेदभाव करता येणार नाही
हे केवळ अल्पसंख्याकांनाच लागू नाही
हे धार्मिक आणि भाषिक अल्पसंख्याकांना संरक्षण प्रदान करते

Fundamental Rights Part 3 – कलम ३०: शैक्षणिक संस्थांचे व्यवस्थापन करणे

धार्मिक आणि भाषिक दोन्ही अल्पसंख्याकांना लागू
इथे संरक्षण फक्त अल्पसंख्याकांपुरतेच मर्यादित आहे

हा लेख देखील वाचा – मूलभूत हक्क भाग २ (Fundamental Rights Part 2)

UPSC बद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी, येथे क्लिक करा