भारतीय आर्थिक वाढ: राष्ट्रीय उत्पन्न निर्धारण, GDP, GNP, NDP, NNP, वैयक्तिक उत्पन्न (Economic Growth in India)
Economic Growth in India, National Income Accounts of India, Circular flow of income in the three sector economy, Saving and investment in circular flow, Government sector in circular flow, National Income and National Product, Net National Product or National Income, National income at factor cost, Personal income, भारतीय आर्थिक वाढ, भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न लेखा, तीन क्षेत्रातील अर्थव्यवस्थेतील उत्पन्नाचा चक्राकार प्रवाह, परिपत्रक प्रवाहात बचत आणि गुंतवणूक, परिपत्रक प्रवाहात सरकारी क्षेत्र, राष्ट्रीय उत्पन्न आणि राष्ट्रीय उत्पादन, निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन किंवा राष्ट्रीय उत्पन्न, फॅक्टर कॉस्टवर राष्ट्रीय उत्पन्न, वैयक्तिक उत्पन्न
Economic Growth in India – भारतातील राष्ट्रीय उत्पन्न लेखा
देशाचे राष्ट्रीय उत्पन्न हे एका वर्षात अर्थव्यवस्थेत उत्पादित वस्तू आणि सेवांचे एकूण बाजार मूल्य म्हणून परिभाषित केले जाऊ शकते.
देशाच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना करण्यासाठी तीन महत्व्याच्या पद्धती आहेत :
- उत्पादित केलेल्या सर्व अंतिम वस्तू आणि सेवांच्या मूल्याची बेरीज.
- उत्पादनाच्या घटकांवर जमा होणाऱ्या सर्व उत्पन्नांची बेरीज, म्हणजे, भाडे, व्याज, नफा आणि मजुरी.
- ग्राहकांचा खर्च, निव्वळ गुंतवणूक आणि वस्तू आणि सेवांवरील सरकारी खर्चाची बेरीज.
Economic Growth in India – तीन क्षेत्रातील अर्थव्यवस्थेतील उत्पन्नाचा चक्राकार प्रवाह
- आधुनिक अर्थव्यवस्था ही आर्थिक अर्थव्यवस्था आहे. पैसा एका क्षेत्रातून दुसऱ्या क्षेत्रात स्थानांतरित होतो .
- कौटुंबिक क्षेत्र त्यांच्या सेवा जसे की कामगार, जमीन, भांडवल आणि उद्योजक क्षमता कंपन्यांना पुरवते आणि पैशाच्या बदल्यात रोजगार प्राप्त करते
- यात पहिल्या टप्प्यात, घरगुती क्षेत्र व्यावसायिक कंपन्यांना श्रम, जमीन, भांडवल आणि उद्योजकीय कौशल्ये प्रदान करते.
- दुस-या टप्प्यात, व्यावसायिक कंपन्या मजुरी, भाडे, व्याज आणि नफ्याच्या रूपात घरगुती क्षेत्राला आर्थिक परतफेड करतात.
- तिसर्‍या टप्प्यात, घरगुती क्षेत्राला मिळालेला पैसा उपभोग खर्चाच्या रूपात कंपन्यांनी उत्पादित केलेल्या वस्तू आणि सेवांवर खर्च केला जातो.
- अशाप्रकारे, उत्पादनाच्या घटकासाठी (कामगार, जमीन, भाडे आणि उद्योजक कौशल्ये) देयक म्हणून व्यवसायिक संस्थांकडून घरांकडे पैसा स्थानांतरित होतो आणि जेव्हा कंपन्यांनी उत्पादित केलेल्या वस्तू आणि सेवांची खरेदी केली जाते तेव्हा पैश्याचे स्थानांतरण घराकडून कंपन्यांकडे होते . या पैशाच्या प्रवाहाला उत्पन्नाचा चक्राकार प्रवाह म्हणतात.
Economic Growth in India – परिपत्रक प्रवाहात बचत आणि गुंतवणूक
- उपभोगाबरोबरच काही पैश्यांची बचत केली जाते.
- घरगुती बचत वाढल्यास वस्तू आणि सेवांच्या खरेदीवरील खर्च कमी होतो खरेदीत घट झाल्यामुळे कंपन्यांना मिळणार्‍या पैशात घट होते.यामुळे परिणामतः कंपन्या नोकरभरती आणि उत्पादन कार्ये कमी करतात. अशा प्रकारे, बचत ही आर्थिक व्यवस्थेतून गळती निर्माण करतात असा गैरसमज निर्माण होऊ शकतो.
- परंतु , अर्थव्यवस्थेतील बचतीमुळे एकूण खर्च आणि उत्पन्नात कोणतीही घट होत नाही कारण बचत आर्थिक बाजारपेठेद्वारे (बँका, स्टॉक मार्केट, विमा इ.) आर्थिक प्रणालीमध्ये परत जाते.
- आर्थिक बाजारपेठेद्वारे बचत परत व्यवसायिक संस्थांकडे जाते. ज्याचे रुपांतर कर्ज अथवा नवीन गुंतवणुकेत होते
- अशा प्रकारे, आर्थिक प्रणालीमधील गळती समजली जाणारी बचत गुंतवणूकीद्वारे प्रणालीमध्ये परत येते.
Economic Growth in India – परिपत्रक प्रवाहात सरकारी क्षेत्र
- सरकारचा अर्थव्यवस्थेवर अनेक प्रकारे परिणाम होतो. सरकारी हस्तक्षेपाचे मुख्य घटक कर, खर्च आणि कर्ज या स्वरूपात आहेत.
- घरगुती विभाग आणि कंपन्यांप्रमाणेच सरकार वस्तू आणि सेवा खरेदी करते.
- सरकार आपल्या खर्चास वित्तीय कर आणि कर्जाद्वारे वित्तपुरवठा करते.
- घरगुती वर्ग आणि कंपन्यांकडून सरकारकडे येणारा पैसा हा कराच्या स्वरूपात असतो.
- घरगुती वर्ग आणि कंपन्यांकडून सरकारकडे येणारा पैशाच्या प्रवाह आर्थिक बाजारातील कर्जाच्या स्वरूपात असतो .
- सरकार या पैश्यांची परतफेड आरोग्य, शिक्षण, राष्ट्रीय संरक्षण इत्यादी सार्वजनिक सोयींच्या तरतुदीच्या स्वरूपात घरगुती वर्ग आणि कंपन्यांना करते.
Economic Growth in India – राष्ट्रीय उत्पन्न आणि राष्ट्रीय उत्पादन
| सकल राष्ट्रीय उत्पादन (GNP) | सकल देशांतर्गत उत्पादन (GDP) |
| GNP हे देशात एका वर्षात उत्पादित केलेल्या सर्व अंतिम वस्तू आणि सेवांचे एकूण बाजार मूल्य आहे. | GDP हे देशाच्या देशांतर्गत प्रदेशातील सामान्य रहिवासी तसेच अनिवासी यांनी उत्पादित केलेल्या सर्व अंतिम वस्तू आणि सेवांचे मूल्य असून त्यात परदेशातील निव्वळ घटक उत्पन्नाचा समावेश होत नाही. |
| GNP बाजारभाव/मूल्यानुसार मोजले जाते. | भारतीय तसेच परदेशी नागरिकांनी भारतात उत्पादित केलेली उत्पादने GDP मधे समाविष्ट केली जातात |
| GNP ची गणना करण्यासाठी, दिलेल्या वर्षात अर्थव्यवस्थेत उत्पादित केलेल्या अंतिम वस्तू आणि सेवांची मोजणी करणे आवश्यक आहे. GNP मध्ये कोणतीही मध्यवर्ती वस्तू आणि सेवा समाविष्ट नसते. | GNP आणि GDP मधील महत्त्वाचा फरक म्हणजे GDP मधून परदेशातील निव्वळ घटक उत्पन्न वगळणे. |
| GNP मध्ये फक्त त्या वस्तू आणि सेवांचा समावेश होतो ज्या भारतातील रहिवाशांनी भारतात अथवा परदेशात उत्पादित केल्या आहेत | GDPMP = GNPMP – परदेशीय निव्वळ घटक उत्पन्न. |
| परदेशातून निव्वळ घटक उत्पन्न:
भाडे, मजुरी, व्याज आणि देशांतर्गत देशात निर्माण होणारा नफा यासारख्या घटक उत्पन्नाच्या बेरीजला देशांतर्गत घटक उत्पन्न म्हणतात. देशांतर्गत घटक उत्पन्नामध्ये रहिवासी तसेच भारतात काम करणार्‍या अनिवासी/परदेशी यांनी मिळविलेले उत्पन्न समाविष्ट होते त्याचप्रमाणे परदेशात काम करणारे भारतीय मजुरी, पगार, नफा आणि भाडे मिळवतात. परदेशातील निव्वळ घटक उत्पन्न = परदेशात काम करणाऱ्या भारतातील रहिवाशांना मिळणारे घटक उत्पन्न आणि भारतात काम करण्यासाठी परदेशी रहिवाशांना दिलेले घटक उत्पन्न यातील फरक. GNP मध्ये परदेशातील निव्वळ घटक उत्पन्नाचा समावेश होतो |
GDP = उपभोग + एकूण खाजगी गुंतवणूक + सरकारी खर्च + निव्वळ निर्यात
निव्वळ निर्यात = निर्यात – आयात. जर आपल्याला निव्वळ देशांतर्गत उत्पादनाची जीडीपीवरून गणना करायची असेल, तर आपल्याला एकूण खाजगी गुंतवणुकीतून अवमूल्यन कमी करावे लागेल. NDP = उपभोग + निव्वळ खाजगी गुंतवणूक + सरकारी खर्च + निव्वळ निर्यात. निव्वळ खाजगी गुंतवणूक = एकूण खाजगी गुंतवणूक – घसारा. |
| GNP = उपभोग + एकूण खाजगी गुंतवणूक + सरकारी खर्च + निव्वळ निर्यात + परदेशातून निव्वळ घटक उत्पन्न. |
Economic Growth in India – निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन किंवा राष्ट्रीय उत्पन्न
- GNP च्या उत्पादनामध्ये काही स्थिर मालमत्ता किंवा भांडवली वस्तू जसे की यंत्रसामग्री, उपकरणे आणि तंत्रज्ञान इयादींचा वापर केला जातो .
- यंत्रसामग्री, इमारत आणि उपकरणे यासारख्या भांडवली वस्तूंच्या होणाऱ्या झीजेमुळे त्यांचे मूल्य कमी होते. मूल्यात झालेल्या या घसरणीला घसारा म्हणतात.
- जेव्हा सकल राष्ट्रीय उत्पादनातून घसारा वजा केला जातो, तेव्हा आपल्याला निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन मिळते.
- याचा सरळ अर्थ म्हणजे घसारा वजा केल्यानंतर एका वर्षात उत्पादित वस्तू आणि सेवांचे सर्व बाजार मूल्य समाविष्ट करणे..
- NNPMP = GNP- घसारा.
Economic Growth in India – फॅक्टर कॉस्टवर राष्ट्रीय उत्पन्न
- फॅक्टर कॉस्टवरच्या राष्ट्रीय उत्पन्नाला देशाचे राष्ट्रीय उत्पन्न असेही म्हणतात.
- राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे भाडे, वेतन, व्याज आणि नफा या स्वरूपात नागरिकांनी मिळवलेल्या सर्व उत्पन्नांची बेरीज.
- अप्रत्यक्ष कर आणि अनुदानामुळे बाजारभाव नागरिकांना मिळणाऱ्या घटक उत्पन्नापेक्षा भिन्न असल्यामुळे नॅशनल इन्कम अॅट फॅक्टर कॉस्ट आणि नॅशनल इन्कम अॅट मार्केट प्राईस (NNPMP) फरक येतो
- उदाहरण, रु.10,000 च्या मोबाईल हँडसेटवर 12% GST समाविष्ट आहे. या प्रकरणात, RS 10,000 च्या बाजारभावामध्ये GST समाविष्ट आहे. मोबाईल हँडसेट तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या उत्पादनाचा घटक केवळ RS 8800 असून. अशा प्रकारे, बाजार किंमत आणि घटक किंमत यातील फरक हा कर आहे.
- त्याचप्रमाणे, अनुदानामुळे उत्पादनाची बाजारातील किंमत घटक किंमतीपेक्षा कमी होते.
- म्हणून, राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना करताना, आपण अप्रत्यक्ष कर वजा केले पाहिजे आणि बाजारभावानुसार निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादनामध्ये अनुदान जोडले पाहिजे.
- NNPFC = NNPMP – अप्रत्यक्ष कर + अनुदाने.
Economic Growth in India – वैयक्तिक उत्पन्न
- वैयक्तिक उत्पन्नामध्ये एका वर्षात सर्व व्यक्ती किंवा कुटुंबांना प्रत्यक्षात मिळालेल्या सर्व मिळकतींचा समावेश होतो.
- एक व्यक्ती आयकर भरते, कंपन्या कॉर्पोरेट कर भरतात, व्यक्ती सामाजिक सरक्षणासाठी सेस इत्यादी स्वरूपात योगदान देतात आणि काही व्यक्तींना सरकारकडून पेन्शन, बेरोजगारी भत्ते यासारखे सामाजिक सुरक्षा लाभ (हस्तांतरण देयक) मिळतात.
- व्यक्ती आणि कंपन्यांच्या राष्ट्रीय उत्पन्नातून वैयक्तिक उत्पन्नाकडे जाण्यासाठी, सर्व प्रकारचे प्रत्यक्ष कर आणि सामाजिक सुरक्षा योगदान वजा केले जाते आणि व्यक्तींना मिळालेले हस्तांतरण पेमेंट जोडले जाते.
- वैयक्तिक उत्पन्न = राष्ट्रीय उत्पन्न – (अवितरीत कॉर्पोरेट नफा + कॉर्पोरेट कर + सामाजिक सुरक्षा योगदान) + (हस्तांतरण देयक).
| GDP | GNP | NNPMP | NNPFC | वैयक्तिक उत्पन्न |
| GNPMP = उपभोग + एकूण खाजगी गुंतवणूक + सरकारी खर्च + निव्वळ निर्यात + परदेशीय निव्वळ घटक उत्पन्न. | GDPMP = GNPMP – परदेशीय निव्वळ घटक उत्पन्न. | NNPMP = GNPMP – घसारा. | NNPFC = NNPMP – अप्रत्यक्ष कर + अनुदाने. | वैयक्तिक उत्पन्न = राष्ट्रीय उत्पन्न (NNPFC) – (अवितरीत कॉर्पोरेट नफा + कॉर्पोरेट कर + सामाजिक सुरक्षा योगदान) + (हस्तांतरण देयक). |
हा लेख देखील वाचा – भारतीय राज्यघटनेची ठळक वैशिष्ट्ये
UPSC बद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी, येथे क्लिक करा