मूलभूत हक्क – भाग ३ (Fundamental Rights Part 3)
Fundamental Rights Part 3 , मूलभूत हक्क – भाग ३ , UPSC notes in Marathi medium, कलम २१: जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचे संरक्षण ,कलम 21A: शिक्षणाचा अधिकार, कलम 22: अटक आणि अटकेपासून संरक्षण , कलम २३: मानव आणि श्रम कामगारांच्या सक्तीच्या वाहतुकीवर बंदी , कलम २४: कारखान्यांमध्ये मुलांना कामावर ठेवण्यास मनाई , कलम २५: विवेकाचे स्वातंत्र्य आणि मुक्त व्यवसाय, धर्माचा आचरण आणि प्रसार , कलम २६: धार्मिक व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचे स्वातंत्र्य, कलम २७: धर्माच्या प्रचारासाठी कर आकारणीचे स्वातंत्र्य, कलम २८: धार्मिक शिक्षणास उपस्थित राहण्याचे स्वातंत्र्य, कलम २९ : स्वतःची वेगळी भाषा, लिपी किंवा संस्कृती जतन करण्याचा अधिकार, कलम ३०: शैक्षणिक संस्थांचे व्यवस्थापन करणे
Article 21: Protection of life and personal liberty, Article 21A: Right to education, Article 22: Protection from arrest and detention, Article 23: Prohibition of forced traffic of human and labor workers, Article 24: Prohibition of employment of children in factories, Article 25: Freedom of conscience and free Business, Practice and Propagation of Religion, Article 26: Freedom to manage religious affairs, Article 27: Freedom from taxation for propagation of religion, Article 28: Freedom to attend religious education, Article 29: Right to preserve one’s own distinct language, script or culture, Article 30 : Right to administer Educational Institutions
Fundamental Rights Part 3 – कलम २१: जीवन आणि वैयक्तिक स्वातंत्र्याचे संरक्षण
- “कायद्याद्वारे स्थापित प्रक्रिया”
- गोपालन प्रकरण: कायदेशीर कारवाई विरुद्ध हा अधिकार उपलब्ध नाही
- मेनका गांधी प्रकरण: कलम २१ चा व्यापक अर्थ (न्याय, न्याय्य आणि वाजवी)
- या अंतर्गत विविध अधिकार समाविष्ट आहेत:
- सन्मानाने जगण्याचा अधिकार.
- प्रदूषणमुक्त पाणी , हवा आणि धोकादायक उद्योगांपासून संरक्षणासह स्वच्छ व निरोगी वातावरणाचा अधिकार.
- उपजीविकेचा अधिकार.
- गोपनीयतेचा अधिकार.
- आश्रयाचा अधिकार.
- आरोग्याचा अधिकार.
- 14 वर्षांपर्यंत मोफत शिक्षणाचा अधिकार.
- मोफत कायदेशीर मदत मिळण्याचा अधिकार.
- एकांतवासाच्या विरोधात हक्क.
- जलद चाचणीचा अधिकार.
- हातकडी विरुद्धचा अधिकार
- अमानुष वागणुकीविरुद्ध हक्क.
- विलंबित अंमलबजावणी विरुद्ध अधिकार.
- परदेश प्रवास करण्याचा अधिकार.
- बंधपत्रित मजुरीच्या विरोधात हक्क.
- कोठडीतील छळाच्या विरोधात हक्क.
- आपत्कालीन वैद्यकीय मदतीचा अधिकार.
- शासकीय रुग्णालयात वेळेवर वैद्यकीय उपचार मिळण्याचा अधिकार.
- न्याय्य चाचणीचा अधिकार.
- जीवनावश्यक वस्तू मिळण्याचा कैद्याचा हक्क.
- महिलांना सभ्यतेने आणि सन्मानाने जगण्याचा अधिकार
- सार्वजनिक फाशीच्या विरोधात हक्क.
- सुनावणीचा अधिकार.
- माहितीचा अधिकार.
- प्रतिष्ठेचा अधिकार.
- दोषसिद्धीच्या निर्णयावरून अपील करण्याचा अधिकार
- सामाजिक सुरक्षा आणि कुटुंबाच्या संरक्षणाचा अधिकार
- सामाजिक आणि आर्थिक न्याय आणि सक्षमीकरणाचा अधिकार
- योग्य जीवन विमा पॉलिसीचा अधिकार
- झोपण्याचा अधिकार
- ध्वनी प्रदूषणाविरुद्ध अधिकार
- विजेचा अधिकार
Fundamental Rights Part 3 – कलम २१A: शिक्षणाचा अधिकार
- 6-14 वयोगटातील सर्व मुलांना मोफत आणि सक्तीचे शिक्षण
- 86 व्या घटनादुरुस्ती कायद्याने हे कलम जोडण्यात आले
Fundamental Rights Part 3 – कलम २२: अटक आणि अटकेपासून संरक्षण
- अटकेचे दोन प्रकार: दंडात्मक आणि प्रतिबंधात्मक
- कलम 22 चा पहिला भाग
- अटकेच्या कारणांची माहिती मिळण्याचा अधिकार
- कायदेशीर वकीलाकडूनसल्ला घेण्याचा आणि बचावाचा अधिकार
- 24 तासांच्या आत न्यायदंडाधिकार्‍यासमोर हजर करण्याचा अधिकार
- दंडाधिकाऱ्यांनी पुढील कारवाई न केल्यास 24 तासांनंतर सुटकेचा अधिकार
- वरील प्रवाधाने गुन्हेगारी किंवा अर्ध-गुन्हेगारी स्वरूपाच्या कृत्यांना लागू होतात
- प्रतिबंधात्मक अटकाव कायद्यांतर्गत ताब्यात घेतलेल्या व्यक्तीसाठी आणि परदेशी व्यक्तीसाठीही हे सुरक्षा उपाय उपलब्ध नाहीत
- सल्लागार मंडळाने तशी शिफारस केल्याशिवाय एखाद्या व्यक्तीची नजरकैद तीन महिन्यांपेक्षा जास्त असू शकत नाही (बोर्डमध्ये उच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांचा समावेश असतो)
- प्रतिनिधित्वाची संधी दिली पाहिजे.
राज्यघटनेने संसद (केवळ संरक्षण, परराष्ट्र व्यवहार आणि भारताच्या सुरक्षेसाठी) आणि राज्य विधानमंडळांमध्ये प्रतिबंधात्मक अटकेच्या संदर्भात विधायक शक्तीचे विभाजन केले आहे.
Fundamental Rights Part 3 – शोषणाविरुद्ध हक्क
Fundamental Rights Part 3 – कलम २३: मानव आणि श्रम कामगारांच्या सक्तीच्या वाहतुकीवर बंदी
- या कलमांतर्गत खाजगी व्यक्तींच्या कृतींपासूनदेखील संरक्षण प्रदान करण्यात आले आहे
- आर्थिक कारणांमुळे उद्भवलेल्या सक्तीचा देखील यात समावेश होतो
- अपवाद: अनिवार्य लष्करी सेवा
Fundamental Rights Part 3 – कलम २४: कारखान्यांमध्ये मुलांना कामावर ठेवण्यास मनाई
- या कलमात निरुपद्रवी क्रियाकलापांमध्ये मुलांच्या रोजगारावर प्रतिबंध नाही
- कमिशन फॉर प्रोटेक्शन ऑफ चाइल्ड हक्क कायदा, 2005 हा राष्ट्रीय आयोग आणि बाल हक्कांसाठी राज्य आयोगाची तरतूद करण्यासाठी लागू करण्यात आला.
Fundamental Rights Part 3 – धर्म स्वातंत्र्याचा अधिकार
Fundamental Rights Part 3 – कलम २५: विवेकाचे स्वातंत्र्य आणि मुक्त व्यवसाय, धर्माचा आचरण आणि प्रसार
- जबरदस्तीने धर्मांतराला परवानगी नाही
- नागरिक आणि गैर-नागरिकांसाठी उपलब्ध
- विधी आणि प्रथा या दोन्हींचा समावेश होतो
- हे व्यक्तींच्या अधिकारांची हमी देते
- राज्य या धार्मिक संस्थांचे नियमन करू शकते
- राज्य सामाजिक कल्याण आणि सुधारणा प्रदान करू शकते
Fundamental Rights Part 3 – कलम २६: धार्मिक व्यवहार व्यवस्थापित करण्याचे स्वातंत्र्य
- संस्था स्थापन करणे
- त्याच्या धार्मिक गोष्टींचे व्यवस्थापन करणे
- मालमत्तेची मालकी घेणे
- अशा मालमत्तेचे व्यवस्थापन करणे
- हे कलम धार्मिक संप्रदायांच्या अधिकारांची हमी देते
- हे कलम मूलभूत हक्कांशी संबंधित इतर तरतुदींच्या अधीन नाहीत
धार्मिक संप्रदाय
- समान विश्वास असलेल्या सामान्य लोकांचा समूह
- सामान्य संघटना
- वैशिष्ट्यपूर्ण नाव
Fundamental Rights Part 3 – कलम २७: धर्माच्या प्रचारासाठी कर आकारणीचे स्वातंत्र्य
- हे शुल्क नाही तर कर आकारण्यास प्रतिबंधित करते
Fundamental Rights Part 3 – कलम २८: धार्मिक शिक्षणास उपस्थित राहण्याचे स्वातंत्र्य
- राज्याच्या निधीचा वापर करून संस्था पूर्णपणे स्थापित करणे: प्रतिबंधित
- राज्याद्वारे प्रशासित परंतु ट्रस्टद्वारे स्थापित संस्था: परवानगी
- राज्याद्वारे मान्यताप्राप्त संस्था: ऐच्छिक
- राज्याकडून मदत प्राप्त करणारी संस्था: ऐच्छिक
Fundamental Rights Part 3 – संस्कृती आणि शैक्षणिक अधिकार
Fundamental Rights Part 3 – कलम २९ : स्वतःची वेगळी भाषा, लिपी किंवा संस्कृती जतन करण्याचा अधिकार
- शैक्षणिक संस्थांमध्ये भाषेच्या आधारावर कोणताही भेदभाव करता येणार नाही
- हे केवळ अल्पसंख्याकांनाच लागू नाही
- हे धार्मिक आणि भाषिक अल्पसंख्याकांना संरक्षण प्रदान करते
Fundamental Rights Part 3 – कलम ३०: शैक्षणिक संस्थांचे व्यवस्थापन करणे
- धार्मिक आणि भाषिक दोन्ही अल्पसंख्याकांना लागू
- इथे संरक्षण फक्त अल्पसंख्याकांपुरतेच मर्यादित आहे
हा लेख देखील वाचा – मूलभूत हक्क भाग २ (Fundamental Rights Part 2)
UPSC बद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी, येथे क्लिक करा